Ο πρόεδρος, Βλαντίμιρ Πούτιν, έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι η Ρωσία πρέπει να ηγηθεί παγκοσμίως στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, η πραγματικότητα αποδεικνύεται εντελώς διαφορετική, καθώς η χώρα βρίσκεται στο περιθώριο, την ώρα που άλλες δυνάμεις επιταχύνουν την ανάπτυξη προηγμένων μοντέλων και εφαρμογών.
Τη στιγμή που οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα ανταγωνίζονται σκληρά για την πρωτοκαθεδρία στην AI και χώρες της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής επενδύουν μαζικά σε υποδομές υπολογιστικής ισχύος, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει εκτροχιάσει τις κάποτε υψηλές ρωσικές φιλοδοξίες.
Στη ρωσόφωνη εκδοχή της πλατφόρμας LM Arena, όπου οι χρήστες αξιολογούν μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, το κορυφαίο ρωσικό μοντέλο κατατάσσεται μόλις στην 25η θέση, πίσω ακόμα και από παλαιότερες εκδόσεις του ChatGPT και του Gemini της Google. Αντίστοιχα, σύμφωνα με το Global AI Vibrancy Tool του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, το οποίο δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο και αξιολογεί τη δύναμη των εθνικών οικοσυστημάτων AI, η Ρωσία βρίσκεται στην 28η θέση ανάμεσα σε 36 χώρες. Οι δυτικές κυρώσεις έχουν στραγγαλίσει την πρόσβαση της χώρας σε κρίσιμο υλικό, όπως εξειδικευμένα τσιπ υπολογιστών, περιορίζοντας σοβαρά τις δυνατότητές της για εγχώρια παραγωγή. Ως αποτέλεσμα, ρωσικές εταιρείες εξαρτώνται πλέον από μεσάζοντες σε τρίτες χώρες για την προμήθεια από υψηλής απόδοσης τσιπ μέχρι και απλών συνδρομών του ChatGPT.
Παράλληλα, η Μόσχα βασίζεται ολοένα και περισσότερο στην Κίνα, γεγονός που αναλύσεις χαρακτηρίζουν ως εμβάθυνση της οικονομικής «υποτέλειας» της Ρωσίας προς τον ασιατικό γίγαντα.
Μαζική διαρροή εγκεφάλων
Το πρόβλημα επιδεινώνει η μαζική διαρροή εγκεφάλων, καθώς κορυφαία στελέχη του τεχνολογικού τομέα εγκατέλειψαν τη χώρα μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Αποκομμένες από τις διεθνείς αγορές, οι ρωσικές εταιρείες AI προσέλκυσαν μόλις περίπου 30 εκατομμύρια δολάρια σε επενδυτική χρηματοδότηση πέρσι, την ώρα που η OpenAI συγκέντρωσε από μόνη της πάνω από 6 δισεκατομμύρια δολάρια. «Η Ρωσία είναι χρόνια πίσω στην ανάπτυξη της δικής της τεχνητής νοημοσύνης», δηλώνει ο Γιούρι Ποντορόζνι, πρώην Ρώσος διευθυντής στον τομέα της τεχνολογίας. Ο Ποντορόζνι έχει ζήσει από κοντά όλη την πορεία της AI στη Ρωσία, έχοντας συμβάλει στην ανάπτυξη των ρωσικών αντίστοιχων του Google Maps και του Netflix και δουλεύοντας πάνω σε εργαλεία μηχανικής μάθησης που σήμερα αποτελούν τη βάση της παγκόσμιας επανάστασης στην AI. Λίγο μετά το ξέσπασμα του πολέμου το 2022, επιβιβάστηκε με την έγκυο σύζυγό του σε αεροπλάνο και διέφυγε από τη Ρωσία. «Η Ρωσία έχει ήδη χάσει στον ανταγωνισμό και είναι αδύνατο να καλύψει το χαμένο έδαφος», υπογραμμίζει ο ίδιος, που πλέον ζει στο Λονδίνο και είναι επικεφαλής τεχνητής νοημοσύνης στην fintech εταιρεία Finom.
Την ίδια εκτίμηση συμμερίζεται και ένας εκτελεστικός διευθυντής τεχνητής νοημοσύνης με έδρα τη Μόσχα, ο οποίος επισημαίνει ότι η οικονομική και γεωπολιτική απομόνωση της Ρωσίας εμποδίζει τις εταιρείες να έχουν πρόσβαση σε χρηματοδότηση και να αποκτήσουν τη δυνατότητα κλιμάκωσης πέραν της περιορισμένης εγχώριας αγοράς. Με την τεχνητή νοημοσύνη να αναμένεται να αναδιαμορφώσει την παγκόσμια οικονομία, τα κράτη προσπαθούν να διασφαλίσουν τον έλεγχο των υποδομών AI, των δεδομένων και των μοντέλων τους, προκειμένου να αποφύγουν στρατηγικές εξαρτήσεις.
Στον στρατιωτικό τομέα, η επιχειρησιακή ετοιμότητα πλέον εξαρτάται όλο και περισσότερο από τις εθνικές δυνατότητες AI, από εργαλεία υποστήριξης αποφάσεων μέχρι αυτόνομα αμυντικά συστήματα.
Για τη Μόσχα, αυτό το ζήτημα είναι ακόμα πιο κρίσιμο, δεδομένης της κλιμακούμενης αντιπαράθεσης με τη Δύση. «Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε κρίσιμη εξάρτηση από ξένα συστήματα», δήλωσε ο Πούτιν σε συνέδριο τεχνητής νοημοσύνης τον προηγούμενο μήνα. «Για τη Ρωσία, αυτό είναι ζήτημα κρατικής, τεχνολογικής και αξιακής κυριαρχίας», συμπλήρωσε.
Εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από την τεχνητή νοημοσύνη
Παρά τις επίσημες διαβεβαιώσεις ότι τα εγχώρια μοντέλα ανταγωνίζονται τα ξένα και βελτιώνονται με γρήγορο ρυθμό, άλλες φωνές εμφανίζονται ιδιαίτερα επικριτικές. «Η συντριπτική πλειονότητα των βιομηχανιών μας είναι εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από την τεχνητή νοημοσύνη», δήλωσε νωρίτερα φέτος ο Χέρμαν Γκρεφ, διευθύνων σύμβουλος της κρατικής Sberbank, η οποία ηγείται των ρωσικών προσπαθειών στην AI. Και τα προβλήματα δεν περιορίζονται μόνο στα μοντέλα. Σε τεχνολογικό συνέδριο στη Μόσχα τον Νοέμβριο, το πρώτο ανθρωποειδές ρομπότ της χώρας εξοπλισμένο με AI, με το όνομα AIDOL, εμφανίστηκε στη σκηνή υπό τη μουσική του «Rocky», προσπάθησε να χαιρετήσει και αμέσως σωριάστηκε στο έδαφος, με τους διοργανωτές να διακόπτουν την επίδειξη και να απομακρύνουν το μηχάνημα, σημειώνοντας ότι το ρομπότ θα «μάθει από τις συνέπειες των πράξεών του».
Ακόμα και πριν από την εισβολή, η Ρωσία βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό σε ξένη τεχνολογία για τον σχεδιασμό τσιπ, διαθέτοντας περιορισμένες δυνατότητες εγχώριας παραγωγής. Μερικά από τα κορυφαία ρωσικά σχέδια τσιπ συναρμολογούνταν από την Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. Το 2022, οι ΗΠΑ επέβαλαν απαγόρευση εξαγωγών υψηλής τεχνολογίας στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένων των ημιαγωγών, με την απαγόρευση να καλύπτει και ξένα προϊόντα που είχαν κατασκευαστεί με αμερικανικό εξοπλισμό, λογισμικό ή σχέδια. Η Νότια Κορέα και η Ταϊβάν, κυρίαρχες στην παραγωγή προηγμένων τσιπ, καθώς και η Ιαπωνία, ισχυρή στα υλικά και στα εργαλεία κατασκευής τσιπ, προχώρησαν επίσης σε απαγόρευση εξαγωγών τέτοιων προϊόντων. Η TSMC σταμάτησε την προμήθεια ημιαγωγών στη Ρωσία.
Έτσι, η χώρα δεν μπορούσε πλέον να αγοράσει άμεσα μονάδες GPU υψηλής απόδοσης, κρίσιμες για την εκπαίδευση μοντέλων AI, όπως τα τελευταία τσιπ της Nvidia. Ανάλυση της Wall Street Journal σε δεδομένα του ΟΗΕ δείχνει ότι οι ρωσικές εισαγωγές GPUs και άλλων τσιπ απαραίτητων για την ανάπτυξη AI μειώθηκαν κατά 84% το περασμένο έτος σε σύγκριση με πριν από τον πόλεμο. «Υπάρχει μεγάλη έλλειψη GPUs στη Ρωσία και ό,τι υπάρχει δεν επαρκεί ούτε για τις τρέχουσες ανάγκες», εξηγεί ο Ποντορόζνι, ο οποίος εξακολουθεί να έχει επαφή με ειδικούς AI στη χώρα. Ο Ρώσος διευθυντής AI που μίλησε ανώνυμα συμφωνεί, επισημαίνοντας ότι τα προηγμένα GPUs είναι διαθέσιμα μόνο μέσω «παρακαμπτηρίων» όπως μεσάζοντες.
Αναλυτές αναφέρουν ότι είναι δυνατόν να αγοραστούν τσιπ μέσω Κίνας ή χωρών της Κεντρικής Ασίας, ωστόσο ο Ποντορόζνι υπογραμμίζει ότι «το κρίσιμο πρόβλημα είναι η αγορά τους σε μεγάλη κλίμακα». Οι κυρώσεις έχουν επίσης στερήσει από τη Ρωσία την πρόσβαση σε υλικά και εξαρτήματα που χρειάζεται για να αναδημιουργήσει την παραγωγή τέτοιων προϊόντων εσωτερικά. Πλέον οι Ρώσοι κατασκευαστές τσιπ στοχεύουν να παράγουν τσιπ 28 νανομέτρων έως το 2030, τη στιγμή που οι αμερικανικές εταιρείες μεταβαίνουν ήδη στα τσιπ 2 νανομέτρων.
Πρόβλημα οι πληρωμές
Ακόμα και η πληρωμή για ξένα μοντέλα όπως το ChatGPT αποτελεί πλέον πρόκληση, καθώς οι ρωσικές κάρτες δεν λειτουργούν στο εξωτερικό. Ρωσικές ιστοσελίδες προτείνουν λύσεις, όπως τη χρήση τραπεζικών καρτών από το Καζακστάν, την Αρμενία ή τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ηλεκτρονικών δωροκαρτών ή μεσαζόντων πληρωμών. Στο Telegram αφθονούν συζητήσεις με χρήστες που ανταλλάσσουν συμβουλές και μεσάζοντες που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Οι κυρώσεις έχουν κάνει την ανάπτυξη AI της Ρωσίας εξαιρετικά εξαρτημένη από την Κίνα, ακολουθώντας μια συνολικότερη τάση σε όλη την οικονομία της χώρας. Στις αρχές του έτους, ο Πούτιν διέταξε την κυβέρνηση και τη Sberbank να συνεργαστούν με την Κίνα στην έρευνα και ανάπτυξη AI, επιβεβαιώνοντας μια πορεία που ενισχύθηκε μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Σύμφωνα με την ανάλυση εμπορικών δεδομένων της Wall Street Journal, το 2021 περίπου το 22% των ρωσικών εισαγωγών GPUs και άλλων προηγμένων εξαρτημάτων προερχόταν από την Κίνα και το Χονγκ Κονγκ, ενώ πέρσι το ποσοστό αυτό εκτινάχθηκε στο 92%.
Παράλληλα, ορισμένα από τα κορυφαία ρωσικά μοντέλα βασίζονται σε κινεζικά open-source μοντέλα. Επίσης, η Ρωσία χάνει έναν ακόμα κρίσιμο πόρο: ταλαντούχους επιστήμονες και μηχανικούς. Ρώσοι αξιωματούχοι έχουν αναφέρει ότι τουλάχιστον 100.000 ειδικοί πληροφορικής εγκατέλειψαν τη χώρα μόνο το 2022 και δεν επέστρεψαν. Το υπουργείο Εργασίας προβλέπει ότι έως το 2030 θα λείπουν περισσότεροι από 400.000 εργαζόμενοι στον τομέα της πληροφορικής, ενώ κάποιοι αναλυτές εκτιμούν ότι ο πραγματικός αριθμός είναι πολύ μεγαλύτερος. Η Άννα Φεντόσοβα, η οποία έχει εργαστεί στον τεχνολογικό κλάδο της Ρωσίας, υπολογίζει ότι το 70% έως 80% των πιο ταλαντούχων εργαζομένων AI έχει εγκαταλείψει τη χώρα. Σήμερα ζει στην Πράγα και είναι συνιδρύτρια της Copilotim, μιας startup που παρέχει πλατφόρμα τεχνητής νοημοσύνης για την αυτοματοποίηση διαδικασιών ανθρώπινου δυναμικού. «Είναι πολύ δύσκολο να προσλάβεις έναν κορυφαίο μηχανικό AI στη Ρωσία αυτή τη στιγμή», σημειώνει. «Αυτό καθιστά πρόκληση την επίτευξη σημαντικών εξελίξεων στην τεχνητή νοημοσύνη. Είναι σίγουρα μεγάλη απώλεια για τη χώρα», αναφέρει χαρακτηριστικά.
