Νέα έρευνα υποδεικνύει ότι ηφαιστειακές εκρήξεις τον 14ο αιώνα ενδέχεται να αποτέλεσαν τον «πρώτο ντόμινο» σε μια αλυσιδωτή σειρά γεγονότων που οδήγησαν στην καταστροφική εξάπλωση της Μαύρης Πανώλης στην Ευρώπη.
Επιστήμονες χρησιμοποίησαν στοιχεία από δακτυλίους δέντρων, σε συνδυασμό με κλιματικά δεδομένα και ιστορικές πηγές, για να σχηματίσουν την πιο ολοκληρωμένη εικόνα έως σήμερα της «τέλειας καταιγίδας» που προκάλεσε τον θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά και τεράστιες οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, μια ηφαιστειακή έκρηξη ή σειρά εκρήξεων, γύρω στο 1345 προκάλεσε πτώση των ετήσιων θερμοκρασιών για διαδοχικά έτη λόγω της αιωρούμενης σκόνης και των αερίων που εκλύθηκαν. Αυτή η κλιματική αλλαγή οδήγησε σε αποτυχίες των καλλιεργειών σε όλη τη Μεσόγειο.
Για να αποφευχθούν εξεγέρσεις και ο λιμός, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι οι ιταλικές πόλεις-κράτη αξιοποίησαν τις εμπορικές τους σχέσεις για να προμηθευτούν σιτηρά από παραγωγούς γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα. Η αλλαγή στις μακρινές εμπορικές διαδρομές, που προκλήθηκε από το κλίμα, βοήθησε στην αποφυγή λιμού, αλλά παράλληλα τα πλοία μετέφεραν και το βακτήριο Yersinia pestis, που τελικά προκάλεσε τη Μαύρη Πανώλη.
Η μελέτη, που πραγματοποιήθηκε από ερευνητές του πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ και του Ινστιτούτου Λάιμπνιτς για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Ανατολικής Ευρώπης (GWZO) στη Γερμανία, είναι η πρώτη που συνδυάζει υψηλής ποιότητας φυσικά και ιστορικά δεδομένα για να αποδώσει άμεση σχέση μεταξύ κλίματος, γεωργίας, εμπορίου και προέλευσης της πανώλης.
Μεταξύ 1347 και 1353, η Μαύρη Πανώλη σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους στην Ευρώπη, με ποσοστά θνησιμότητας που έφτασαν το 60% σε ορισμένες περιοχές. Αν και είναι γνωστό ότι η νόσος προκλήθηκε από το βακτήριο Yersinia pestis, που προήλθε από άγρια τρωκτικά στην Κεντρική Ασία και έφτασε στην Ευρώπη μέσω της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας, παραμένει ασαφές γιατί η πανώλη εμφανίστηκε εκείνη την περίοδο και εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα.
Ο καθηγητής γεωγραφίας του Κέιμπριτζ, Ολφ Μπύντγκεν, δήλωσε: «Αυτό είναι κάτι που ήθελα να κατανοήσω εδώ και πολύ καιρό. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην εμφάνιση και τη μετάδοση της Μαύρης Πανώλης και πόσο ασυνήθιστοι ήταν; Γιατί συνέβη ακριβώς τότε και εκεί στην ευρωπαϊκή ιστορία; Είναι μια τόσο ενδιαφέρουσα ερώτηση, αλλά κανείς δεν μπορεί να απαντήσει μόνος του».
Ο καθηγητής Μπύντγκεν, του οποίου η ερευνητική ομάδα χρησιμοποιεί πληροφορίες από δακτυλίους δέντρων για την ανασύσταση της μεταβλητότητας του παρελθόντος κλίματος, συνεργάστηκε με τον Δρ Μάρτιν Μπαουχ, ιστορικό μελετητή του μεσαιωνικού κλίματος και της επιδημιολογίας στο GWZO, στη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Communications Earth and Environment.
Ο Δρ Μπαουχ ανέφερε: «Μελετήσαμε την περίοδο πριν από τη Μαύρη Πανώλη σε σχέση με τα συστήματα ασφάλειας τροφίμων και τους επαναλαμβανόμενους λιμούς, κάτι που ήταν σημαντικό για να τεθεί η κατάσταση μετά το 1345 σε πλαίσιο. Θέλαμε να εξετάσουμε παράλληλα το κλίμα, το περιβάλλον και τους οικονομικούς παράγοντες, ώστε να κατανοήσουμε πλήρως τι πυροδότησε την έναρξη της δεύτερης πανδημίας πανώλης στην Ευρώπη».
Οι ερευνητές συνδύασαν κλιματικά δεδομένα και γραπτές ιστορικές πηγές με νέες ερμηνείες της σχέσης ανθρώπων και κλίματος, καταλήγοντας ότι η ηφαιστειακή έκρηξη ή σειρά εκρήξεων γύρω στο 1345 πιθανότατα αποτέλεσε το πρώτο βήμα στη σειρά γεγονότων που οδήγησε στη Μαύρη Πανώλη. Η εκτίμηση της έκρηξης έγινε με βάση πληροφορίες από δακτυλίους δέντρων των Ισπανικών Πυρηναίων, στη βόρεια Ισπανία.
Οι δακτύλιοι δέντρων, που σχηματίζονται κάθε χρόνο στον κορμό, επιτρέπουν στους επιστήμονες να ανακατασκευάσουν το κλίμα της εκάστοτε χρονιάς με βάση το πλάτος, την πυκνότητα και τη χημική τους σύσταση. Πιο ευρείς δακτύλιοι υποδεικνύουν ευνοϊκές συνθήκες με επαρκείς βροχοπτώσεις και ήπιες θερμοκρασίες, ενώ στενότεροι δείχνουν πίεση από ξηρασία ή χαμηλές θερμοκρασίες. Οι συνεχόμενοι «μπλε δακτύλιοι» κατέγραψαν ασυνήθιστα κρύα και υγρά καλοκαίρια το 1345, 1346 και 1347 σε μεγάλο μέρος της νότιας Ευρώπης.
Παράλληλα, ιστορικές πηγές της εποχής ανέφεραν ασυνήθιστη συννεφιά και σκοτεινές σεληνιακές εκλείψεις, υποδηλώνοντας επίσης ηφαιστειακή δραστηριότητα. Η πτώση θερμοκρασιών λόγω της ηφαιστειακής δραστηριότητας οδήγησε σε κακές σοδειές, αποτυχία καλλιεργειών και λιμό. Ωστόσο, οι ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες Βενετία, Γένοβα και Πίζα κατάφεραν το 1347 να εισάγουν σιτηρά από τους Μογγόλους της Χρυσής Ορδής γύρω από τη Θάλασσα του Αζόφ.
Ο Δρ Μπαουχ εξήγησε: «Για πάνω από έναν αιώνα, αυτές οι ισχυρές ιταλικές πόλεις-κράτη είχαν δημιουργήσει μακρινές εμπορικές διαδρομές σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, επιτρέποντάς τους να ενεργοποιήσουν ένα αποδοτικό σύστημα για την αποφυγή λιμού. Ωστόσο, τελικά, αυτό οδήγησε σε μια πολύ μεγαλύτερη καταστροφή».
Προηγούμενες έρευνες υποστηρίζουν ότι τα πλοία που μετέφεραν τα σιτηρά πιθανότατα μετέφεραν και ψύλλους μολυσμένους με Yersinia pestis. Αρχαίο DNA υποδεικνύει την ύπαρξη φυσικού αποθέματος του βακτηρίου σε άγρια τρωκτικά στην Κεντρική Ασία. Μόλις οι ψύλλοι που μετέφεραν την πανώλη έφτασαν σε μεσογειακά λιμάνια, αποτέλεσαν «φορέα» μετάδοσης της νόσου, επιτρέποντας στο βακτήριο να μεταπηδήσει από θηλαστικά σε ανθρώπους.
Ο καθηγητής Μπύντγκεν σχολίασε: «Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις μπορεί κανείς να βρει στοιχεία για τη Μαύρη Πανώλη, σχεδόν 800 χρόνια μετά. Εδώ στο Κέιμπριτζ, για παράδειγμα, το Corpus Christi College ιδρύθηκε από κατοίκους της πόλης μετά την καταστροφή που προκάλεσε η πανώλη. Υπάρχουν παρόμοια παραδείγματα σε όλη την Ευρώπη».
Ο Δρ Μπαουχ πρόσθεσε: «Μπορούμε επίσης να δείξουμε ότι πολλές ιταλικές πόλεις, ακόμη και μεγάλες όπως το Μιλάνο και η Ρώμη, πιθανότατα δεν επηρεάστηκαν από τη Μαύρη Πανώλη, καθώς δεν χρειάστηκε να εισάγουν σιτηρά μετά το 1345. Η σύνδεση κλίματος-λιμού-σιτηρών έχει δυνατότητα να εξηγήσει και άλλα κύματα πανώλης».
Οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι η «τέλεια καταιγίδα» κλιματικών, γεωργικών, κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων μετά το 1345, που οδήγησε στη Μαύρη Πανώλη, μπορεί επίσης να θεωρηθεί πρώιμο παράδειγμα των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης.
Ο καθηγητής Μπύντγκεν σημείωσε: «Αν και ο συνδυασμός παραγόντων που συνέβαλαν στη Μαύρη Πανώλη φαίνεται σπάνιος, η πιθανότητα εμφάνισης ζωονόσων υπό την κλιματική αλλαγή και η μετάφρασή τους σε πανδημίες είναι πιθανό να αυξηθεί σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Αυτό είναι ιδιαίτερα επίκαιρο μετά την πρόσφατη εμπειρία μας με τον Covid-19».
Τέλος, οι ερευνητές τονίζουν ότι οι σύγχρονες εκτιμήσεις κινδύνου θα πρέπει να ενσωματώνουν γνώση από ιστορικά παραδείγματα αλληλεπιδράσεων μεταξύ κλίματος, νόσων και κοινωνίας.
